انسان متحرک بالمیل یا متحرک بالاراده

قال الاستاذ: «فِی بِضْعِ سِنِینَ لِلَّـهِ الْأَمْرُ مِن قَبْلُ وَمِن بَعْدُ وَیَوْمَئِذٍ یَفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ» این آیه جبر را بیان نمی‌کند، تمام اشیا تحت تدبیر خدای سبحان است، اما خداوند متعال هر موجودی را از راه مبانی و مبادی خاص خود اداره می‌کند، سنگ‌های دل کوه را اداره می‌کند، یک تکه خاک اگر بخواهد عقیق یمنی یا فیروز نیشابوری شود مربی می‌خواهد و سال‌ها طول می‌کشد، این سنگ را از راه خود می‌پروراند، گیاهان هم این‌ چنین است، اگر گیاهی بخواهد شجر یا خوشه گندم شود از راه مبادی و مبانی خاص خود باید برود، حیوانات را هم که اداره می‌کند؛ حیوان متحرک بالمیل است نه متحرک بالاراده، اگر کسی بگوید من بر اساس میلم عمل می‌کنم مانند حیوان و متحرک بالمیل می‌شود، خداوند اگر بخواهد حیوان را اداره کند بر اساس گرایش‌ها و میل‌های حیوانی او اداره می‌کند؛ جمادات و گیاهان، حیوانات و فرشته‌ها و انسان‌ها را به سبک ویژه خود اداره می‌کند، انسان را با هوش، انگیزه، عقل و اراده‌اش اداره می‌کند، این مسأله تثبیت اختیار است نه اثبات جبر، خداوند هر موجودی را از مبادی خود اداره و تدبیر می‌کند، از این رو غالب و مغلوب شدن و فرح همه را به انسان نسبت می‌دهد.